પ્રજ્ઞા, અનુભવથી જાણેલું જ્ઞાન, તેના વિકાસમાં ત્રણ તબક્કા છે. પ્રથમ શ્રુતમયી પ્રજ્ઞા, બીજાના શબ્દો સાંભળીને અથવા વાંચીને પ્રાપ્ત કરેલું જ્ઞાન. આપણને સાચી દિશા બતાવવા માટે આ સાંભળેલું જ્ઞાન ઘણું મદદરૂપ થાય છે. જો કે તે એકલું મુક્તિ સુધી નથી લઈ જઇ શકતું, કારણ કે હકીકતમાં તો તે ફક્ત માંગેલું જ જ્ઞાન છે. કદાચ આપણે તેને અંધ શ્રદ્ધાથી સાચું માનીએ છીએ, અથવા કદાચ તેને ભયભીત થઈને માનીએ છીએ એ ડરથી કે નહીં માનવાથી નરકમાં જવું પડશે, અથવા કદાચ તેને લાલચથી માનીએ છીએ એ આશામાં કે માની લેવાથી સ્વર્ગમાં જવાશે. પરંતુ કોઈ પણ સંજોગોમાં, તે પોતાના અનુભવથી જાણેલું જ્ઞાન નથી.

શ્રુતમયી જ્ઞાનનું કામ આગલા તબક્કા તરફ દોરી જવાનું હોવું જોઈએ: ચિંતનમયી પ્રજ્ઞા, બૌદ્ધિક સમજણ. આપણે જે સાંભળ્યું છે અથવા વાંચ્યું છે તેને બુદ્ધિની કસોટી પર ચકાસી જોવું જોઈએ કે તે યુક્તિસંગત છે, ન્યાયસંગત છે, તર્કસંગત છે, લાભકારી છે; જો એમ હોય, તો પછી આપણે તેનો સ્વીકાર કરીએ છીએ. આ તર્કસંગત સમજ પણ મહત્વપૂર્ણ છે, પરંતુ જો તેને જ અંતિમ લક્ષ્ય માની લઈશું તો તે ખૂબ જોખમી બની જશે. આપણે આપણું બૌદ્ધિક જ્ઞાન વિકસાવીએ છીએ, અને નક્કી કરીએ છીએ કે હવે આપણે જ્ઞાની થઈ ગયા; તો આપણે જે કઈં શીખ્યા છીએ તે આપણો અહં જગાડવાનું કારણ બની જશે; આપણે મુક્તિથી ખૂબ દૂર છીએ.

બૌદ્ધિક સમજણ કે ચિંતનમયી પ્રજ્ઞાનું યોગ્ય કાર્ય એ પછીના તબક્કા ભાવનામયી પ્રજ્ઞા, પોતાની અંદર અનુભવના સ્તરે જે જ્ઞાન જાગે છે, તે તરફ દોરી જવાનું છે. આ સાચું જ્ઞાન છે. શ્રુતમયી જ્ઞાન અને ચિંતનમયી જ્ઞાન ખૂબ જ ઉપયોગી છે, જો તેઓ આગળનું પગલું લેવાની પ્રેરણા અને માર્ગદર્શન આપે. જો કે એ તો ફક્ત ભાવનામયી જ્ઞાન જ છે જે આપણને મુક્તિ તરફ લઈ જઇ શકે છે કારણ કે આ આપણું પોતાનું જ્ઞાન છે, આપણા પોતાના અનુભવના આધારે જાગેલું જ્ઞાન.

ત્રણ પ્રકારના જ્ઞાનનું એક ઉદાહરણ: કોઈ ડોક્ટર એક બીમાર માણસને દવા માટે પ્રિસ્ક્રિપ્શન આપે છે. તે માણસ ઘરે જાય છે, અને તેના ડોક્ટરમાં ખૂબ વિશ્વાસ હોવાના કારણે તે દરરોજ પ્રિસ્ક્રિપ્શનનું પાઠ કરે છે; આ શ્રુતમયી પ્રજ્ઞા છે. તેનાથી સંતોષ ના માનીને, તે માણસ પાછો ડોક્ટર પાસે આવે છે, અને પ્રિસ્ક્રિપ્શન વિશે ખુલાસો પ્રાપ્ત કરે છે, આ દવા શા માટે જરૂરી છે અને તે કેવી રીતે કામ કરશે; આ ચિંતનમયી પ્રજ્ઞા છે. છેવટે માણસ દવા લે છે; તો જ તેનો રોગ નાબૂદ થાય છે. લાભ ફક્ત ત્રીજા પગલા, ભાવનામયી પ્રજ્ઞાથી જ આવે છે.

આપણે આ શિબિરમાં જાતેજ દવા લેવા આવ્યા છીએ, આપણા પોતાના જ્ઞાનનો વિકાસ કરવા માટે. એવું કરવા માટે, આપણે સચ્ચાઈને અનુભવના સ્તરે સમજવું જોઈએ. એટલી બધી મૂંઝવણ-ગૂંચવણ હોય છે કારણ કે જે વસ્તુ-સ્થિતિ જેવી દેખાય છે તે તેમના સાચા સ્વભાવથી તદ્દન અલગ હોય છે. આ મૂંઝવણને દૂર કરવા માટે, આપણે ભાવનામયી પ્રજ્ઞા (અનુભવથી જાણેલું જ્ઞાન) કેળવવું જરૂરી છે. અને શરીરના માળખાની બહાર, સત્યનો અનુભવ નથી કરી શકાતો; તેનું ફક્ત બૌદ્ધિકરણ કરી શકાય છે. તેથી આપણે બધી ભ્રમણાઓ, બધા બંધનોમાંથી બહાર આવવા માટે, આપણી અંદર સૌથી વધુ સ્થૂળથી લઈને સૌથી વધુ સૂક્ષ્મ સ્તર સુધી સચ્ચાઈનો અનુભવ કરવાની ક્ષમતા વિકસિત કરવી જોઈએ.

દરેક વ્યક્તિ જાણે છે કે આખું બ્રહ્માંડ સતત બદલાતું રહે છે, પરંતુ આ સચ્ચાઈની માત્ર બૌદ્ધિક સમજ મદદરૂપ નહીં થાય; આપણે તેને પોતાની અંદર અનુભવ કરવાનો હોય છે. કદાચ કોઈ દુખદાયક ઘટના, જેમ કે કોઈ નજીકના અથવા પ્રિય વ્યક્તિનું મૃત્યુ, આપણને અનિત્યતાની કઠોર સચ્ચાઈનો સામનો કરાવે છે, અને આપણું જ્ઞાન જાગવાનું શરૂ થાય છે- સાંસારિક ચીજ વસ્તુઓ પાછળ દોટ મૂકવાની અને અન્ય લોકો સાથે ઝઘડવાની નિરર્થકતા દેખાવા લાગે છે. પરંતુ ટૂંક સમયમાં અહંકારની જૂની આદત ફરીથી હાવી થવા લાગે છે, અને જ્ઞાન ઓસરવા માંડે છે, કારણ કે તે સીધા, વ્યક્તિગત અનુભવ પર આધારિત નહોતું. આપણે અનિત્યતાની સચ્ચાઈનો અનુભવ પોતાની અંદર નથી કર્યો.

બધું ક્ષણ-ભંગુર છે, દરેક ક્ષણે ઉત્પન્ન થાય છે અને નાશ પામે છે-- અનિત્ય; પરંતુ પ્રક્રિયાની તીવ્રતા અને સાતત્ય સ્થિરતાનો ભ્રમ બનાવે છે. મીણબત્તીની જ્યોત અને ઇલેક્ટ્રિક લેમ્પનો પ્રકાશ બંને સતત બદલાતા રહે છે. જો, આપણી ઇન્દ્રિયો દ્વારા બદલાવની પ્રક્રિયાને જાણી શકીએ છીએ, જેમ કે મીણબત્તીની જ્યોતની બાબતમાં જે શક્ય છે, તો પછી તે ભ્રમણામાંથી બહાર આવી શકીએ છીએ. પરંતુ જ્યારે, જેમ કે ઇલેક્ટ્રિક બલ્બની બાબતમાં, બદલાવ એટલો ઝડપી અને સતત હોય છે કે આપણી ઇન્દ્રિયો આ બદલાવને જાણી નથી શકતી, તો પછી ભ્રમણા તોડવી ઘણી વધુ મુશ્કેલ બને છે. આપણે વહેતી નદીમાં સતત થતું પરિવર્તન જાણી શકીએ છીએ, પણ એ કેવી રીતે સમજી શકીશું કે નદીમાં સ્નાન કરતો માણસ પણ દરેક ક્ષણે બદલાઈ રહ્યો છે?

ભ્રમ તોડવાનો એકમાત્ર રસ્તો એ છે કે પોતાની અંદર શોધ કરવાનું શિખીએ, અને પોતાની શારીરિક અને માનસિક રચનાની સચ્ચાઈનો અનુભવ કરીએ. સિદ્ધાર્થ ગૌતમે બુદ્ધ બનવા માટે આ જ કર્યું હતું. બધી પૂર્વધારણાઓને એક બાજુ મૂકીને, તેણે શારીરિક અને માનસિક રચનાના સાચા સ્વભાવને શોધવા માટે પોતાને તપાસ્યા. ઉપરછલ્લી, ભાસમાન સચ્ચાઈના સ્તરથી પ્રારંભ કરીને, તે સૌથી વધુ સૂક્ષ્મ સ્તર સુધી પહોંચ્યા, અને તેમણે જોયું કે આખી ભૌતિક રચના, આખું ભૌતિક જગત, પરમાણુ કણોથી બનેલું છે, જેને પાલી ભાષામાં અષ્ટ કલાપ કહેવામાં આવે છે. અને તેમણે શોધ્યું કે આવા દરેક કણમાં, ચાર ભૌતિક તત્વો - પૃથ્વીતત્ત્વ, જળતત્ત્વ, અગ્નિતત્ત્વ, વાયુતત્ત્વ - અને તેમના પોતપોતાના ગુણ, ધર્મ, સ્વભાવ જોડાઈ ગયા. તેમણે જોયું કે આ કલાપ કોઈ પણ પદાર્થને ઘડવામાં મૂળભૂત એકમ છે, અને તે પોતે સતત ખૂબ જ તીવ્રતાથી ઉત્પન્ન થાય છે અને નાશ પામે છે-- એક સેકન્ડમાં અનેક શત સહસ્ત્ર કોટિ વાર. સાચા અર્થમાં ભૌતિક વિશ્વમાં કોઈ નક્કરતા નથી; ફક્ત પ્રજ્વલન અને પ્રકંપન સિવાય કંઈ નથી.